Autorsku izložbu Madlene Zepter „Moja naiva“ u Palati „Madlena“ za mesec dana je videlo više od 2.000 posetilaca

Od kako je Uneskov Međuvladin komitet za očuvanje nematerijalnog kulturnog nasleđa na svom 19. zasedanju, početkom decembra 2024. u Asunsionu, odlučilo je da se na Svetsku listu nematerijalnog kulturnog nasleđa upiše naivno slikarstvo iz Kovačice, izložbe domaće naive dobile su na značaju, posebno u Beogradu.

Likovna umetnost iz Kovačice koja se od 2012. nalazi u Nacionalnom registru nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije, šesto je po redu dobro koje je Beograd upisao na Uneskovu Reprezentativnu listu nematerijalne kulturne baštine sveta za poslednjih deset godina, što je otvorilo put novoj popularnosti i preispitivanju naivnog slikarstva.

Među izložbama koje su reprezentativnošću izloženih dela privukle pažnju publike je „Moja naiva“ u Palati „Madlena“ na Dedinju koju je od sredine februara do sredine marta videlo više od 2.000 posetilaca zbog čega je produžena do 15. aprila.

U prostoru Staklene bašte Palate “Madlena”, prvi put zbog “Moje naive” otvorene za javnost – ideja je “spoj umetnosti i prirode”, izloženo je više od 60 slika 40 samoukih umetnika iz Kovačice, Jagodine i Hlebina, među kojima su i svetski poznata imena poput Zuzane Halupove, Martina Jonaša, Janoša Mesaroša, Eve Husarikove, Pavela Cicke, Jana Husarika, Dese Petrov Morar, Josipa Generalića, Antuna Buhaneka, Đura Jančića… Među njima se dodatno našao i somborski naivac Sava Stojkov.

Autor izložbe i kataloga je Madlena Zepter, osnivač Palate umetnosti koja nosi njeno ime. I nju je, kako objašnjava za Danas, upis Kovačičkog naivnog slikarstva na Uneskovu listu svetske podstakao da priredu ovu izložbu. Pogotovo što je “Srbija prva zemlja Evrope koja je u Uneskov registar nematerijske kulturne baštine upisala umetničko nasleđe jedne nacionalne manjine, naglašavajući njen kulturni značaj, do čega ne bi došlo da se naivno slikarstvo s ovih prostora nije očuvalo u svom izvornom obliku”.

– Ovo je apsolutno moja postavka, nastala bez ikakve konsultacije sa stručnjacima – istoričarima umetnosti, uključujući i moj predgovor u katalogu. Prvo sam se podsetila da među mojim slikama ima i umetnika naivaca. One su kupovane proteklih dvadesetak godina. Ne mnogo, njih desetak: dva Jonaša, Halupova, Knjazović, Pilh… Postojalo je i nekoliko slikara i više dela kupljenih tokom godina na aukcijama moje aukcijske kuće MadlArt – Balan, Feješ, Rašić, Paluška. Hrvatska naiva bila je zastupljena sa tri, četiri platna Rabuzina, Bahuneka i Grgeca. Odjednom sam pred sobom imala čitavo bogatstvo boja, motiva i najviše priznatih starih umetnika naivaca. Ove novije radove, pogotovo nastale posle 2020. lično sam birala po njihovoj snazi izraza, odlaskom u Kovačicu, ili kupovinom kod naših galerista. Naravno i uz nekoliko odlazaka u Muzej naivne umetnosti u Jagodinu – kaže Madlena Zepter.

Izložba “Moja naiva” obuhvata različite stilske grupacije naivnog slikarstva koje se na nekadašnjem jugoslovenskom prostoru najpre razvijalo u podravskom selu Hlebine u Hrvatskoj, pomoravskom Opariću i banatskoj Kovačici. Postavku u Palati “Madlena” čine slike sa različitim tematskim sadržajem, kroz koje “njihovi samouki autori, iako bez formalnog akademskog obrazovanja, vešto izražavaju iskrene emocije, instinktivni talenat i retko viđenu darovitost, koja je u svojoj formi sačuvala jednostavnost i spontanost, dok se narativ njihovog slikarstva oslanja na scene iz svakodnevnog života, lepote prirode, tradiciju, narodne običaje, folklor…” Povezuje ih hronološka nit koja posetioce vodi kroz stvaralaštvo više generacija slikara naivaca od Kovačice i njene okoline, do Pomoravlja i Hrvatske.

Istoričari umetnosti smatraju da je u slučaju naivnog slikarstva u Kovačici, „sve počelo iz zimske dokolice” 1939, kad su Martin Paluška i Jan Sokol počeli da slikaju, a tri godine kasnije pridružio im se Mihal Bireš. Posle Drugog svetskog rada grupa dobija i četvrtog člana Vladimira Boboša sa kojim osniva likovnu sekciju pri Kulturno-prosvetnom društvu „Pokrok“ – “Napredak” u koju ulaze i Martin Jonaš i Jan Knjazovic. Počeli su sa kopiranjem poznatih slika i preslikavanjem razglednica, ali je preovladala potreba ovih samoukih umetnika da svoj prirodan talenat i tehničko umeće iskažu sopstvenim likovnim izrazom.

Postavka “Moja naiva” kreće od slika iz prvog perioda naivne umetnosti Kovačice, koji pripada muškim rodonačelnicima pravca: Martinu Paluški, Janu Knjazovicu i Martinu Jonašu. “Bogatim spektrom boja preuzetih iz prirode i s narodnih nošnji, ovi umetnici oslikavali su prizore iz života seljaka, akcentujući njegove različite aspekte. U likovnom govoru Martina Jonaša, recimo, karakteristična predstava ljudske figure u prvom planu, dominantno i izrazito disproporcionalno u odnosu na pozadinu, izraz je promišljene slikarske filozofije. On svoje aktere na platnu slika, ili pak crta, sa malom glavom i predimenzioniranim rukama i nogama, naglašavajući time težački rad seljaka, po čemu je prepoznatljiv i autentičan”, kažu u Palati “Madlena”.

U Palati dodaju da su “posleratne vlasti blagonaklono gledale na umetnost koja doslovno dolazi iz naroda, što je dodatno uticalo da naiva dobije na značaju i doživi procvat šezdesetih i sedamdesetih godina 20. veka”.

“To je ‘zlatno doba naive’, vreme pune ekspanzije i sve šire popularnosti ne samo u našim već i u svetskim okvirima, kad novu svežinu u ovaj pravac unose dve žene, Zuzana Halupova i Eva Husarikova, obe svetski poznate i uvažene. Zuzana Halupova u svojim slikama stvara svet pun dece, a njeni omiljeni motivi su i zimski pejzaži, kao i Evangelistička crkva u Kovačici… Iz Kovačice se umetnička iskra proširila se i na okolna mesta. U porodici banatskih Slovaka u Novom Bečeju rođen veliki slikar naive Janoš Mesaroš, prepoznatljiv po simboličnoj temi konja, naslikanih sa motivima fantastike. Pored Mesaroša, i slikar Pavel Cicka je ceo jedan ciklus posvetio ovom motivu. NJegovi konji oličenje su snage, elegancije proporcija, moći i lepote, što se vidi na slici ‘Nakupac konja’“, napominju u Palati “Madlena”.

Oni ističu da postavka pokazuje i da “veliki broj autora-zavičajnih hroničara slika idealizovane pejzaže šumskih predela, livada, oranica, brežuljaka, vinograda, ali i dvorišta kuća i unutrašnjosti doma, kao i živopisne žanr-scene iz života i tradicije rodnog kraja”. Posebno mesto kao slikarski motiv ima portret, dok su arhitektonski objekti sa izuzetkom seoskih crkava i crno-belog likovnog urbanog sveta Emerika Feješa, retko javljaju kao motiv na platnima naivaca.

“Naivna umetnost je jedan od najautentičnijih i najoriginalnijih umetničkih pravaca kod nas kao odjek tradicije, običaja i duhovnosti. Ove slike, često slikane u ulju i akriliku, karakteristične su po svojoj raznobojnoj paleti boja, ravnoj perspektivi i dečje naivnoj posturi figura. NJihovi autori su nedovoljna slikarska znanja nadoknađivali i bogatili spontanim slikarskim instinktom i razigranom maštom. Ova dela su vizuelni zapisi o ljudskom stanju, životnom iskustvu i emocionalnom doživljaju. Slike sa biblijskim motivima pomešanim sa radostima narodnog života Zuzane Halupove poznate su širom sveta. Pojava fantastičnih motiva u delima naivnih umetnika inspirisana je bogatom folklornom fantastikom i narodnim predanjem, magijskim obredima, motivima, legendama i bajkama kao u stvaralaštvu Janoša Mesaroša”, navodi Madlena Zepter u Predgovoru kataloga.

Hlebinska škola

Osnivanje Hlebinske škole, kako objašnjavaju u Palati “Madlena” vezuje se za akademskog slikara Krsta Hegedušića, pariskog đaka i profesora Akademije likovnih umjetnosti u Zagrebu. On je oko 1930. u Hlebinama učio seljake slikarstvu. To je bio svojevrsni eksperiment, čiji su rezultati bili neočekivano plodonosni i umetnički dalekosežni. “Pojam Hlebinske škole podrazumeva radove tri generacije autora koji su, bez akademskog obrazovanja i uglavnom seljačkog porekla iz sela Hlebine i bliže okoline, srodni ne samo po tehnici umetničkog oslikavanja stakla već i po stilu. Veština slikanja uljanim bojama na staklu karakteristična je po tome što se slika takozvanom obrnutom tehnikom. Posle Drugog svetskog rata, uticaj Hlebinske škole je rastao, najpre sa pojavom velikih imena kao što su Josip Generalić, Franja Filipović, Antun Bahunek, Petar Grgec, čiji radovi i čine deo ove izložbe. Među njima, izuzetno je zanimljiv osobeni slikarski izraz Đure Jančića, koji je, iako Srbin po etničkom poreklu, jedan od osnivača hrvatske naive”, objašnjava Madlena Zepter u predgovoru Kataloga izložbe “Moja naiva”.